തിരുവിതാംകൂറിന്റെ ദന്തസിംഹാസനത്തിലെ അവസാനത്തെ രാജ്ഞി
റീജന്റ്മ ഹാറാണി സേതുലക്ഷ്‌മീഭായി
———————————————————————

1924 മുതൽ 1931 വരെ റീജന്റ് മഹാറാണിയായി തിരുവിതാംകൂറിന്റെ ഭരണം നിർവഹിച്ച, ശ്രീപദ്‌മനാഭസേവിനി വഞ്ചി ധർമ്മ വർധിനി പൂരാടം തിരുനാൾ മഹാറാണി സേതു ലക്ഷ്‌മീ ഭായിയുടെ 125 ആം ജന്മവാർഷികം ഇക്കഴിഞ്ഞ വ്യാഴാഴ്ച്ച (19 നവംബർ) ആയിരുന്നു. അങ്ങേയറ്റം ലാളിത്യത്താൽ മഹാത്മാഗാന്ധിയിൽ മതിപ്പുളവാക്കിയ ആ വ്യക്തിത്വം, സേവനമനോഭാവമില്ലാത്ത മറ്റ് ഭരണാധികാരികൾക്ക്   ദൃഷ്‌ടാന്തപാഠം ആണെന്ന് അദ്ദേഹം പ്രകീര്‍ത്തിച്ചു. ശാന്തതയോടെ, പ്രായോഗികമായും സമചിത്തതയോടും കൂടി നാട് ഭരിച്ച ഭരണാധികാരിയായിരുന്നു സേതു ലക്ഷ്‌മീ ഭായി.

ജനനവും_ബാല്യകാലവും

1895 നവംബർ 19 ന് മാവേലിക്കരയിൽ ഉത്സവമഠം കൊട്ടാരത്തിലെ ആയില്യം നാൾ മഹാപ്രഭയുടെയും കേരള വർമ്മയുടെയും മകളായി സേതു ലക്ഷ്മി ജനിച്ചു. പതിനെട്ടാം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ അവസാനത്തിൽ തിരുവിതാംകൂറിൽ സ്ഥിരതാമസമാക്കിയ കോലത്തുനാട് രാജകുടുംബത്തിന്റെ ഒരു ശാഖയിൽ ഉൾപ്പെട്ട മഹാപ്രഭ, വിഖ്യാത ചിത്രകാരൻ രാജാ രവിവർമ്മയുടെ രണ്ടു പെൺമക്കളിൽ ഒരാളായിരുന്നു. അതീവ സുന്ദരിയായിരുന്ന മഹാപ്രഭ, രാജാ രവിവർമയുടെ “അച്ഛൻ വരുന്നു” എന്ന ചിത്രത്തിൽ പ്രതിപാദിച്ചിട്ടുണ്ട്. രാജാരവിവർമ്മയുടെ രണ്ടാമത്തെ മകളായ കൊച്ചുകുഞ്ഞിയ്ക്കും 1896 ൽ ഒരു പെൺകുഞ്ഞ് ജനിച്ചു – സേതു പാർവതി.

തിരുവിതാംകൂറിലേക്കുള്ള_യാത്ര

അന്ന് തിരുവിതാംകൂറിൽ നിലവിലുണ്ടായിരുന്ന പിന്‍തുടര്‍ച്ചാവകാശ സമ്പ്രദായം മരുമക്കത്തായം ആയിരുന്നു – അമ്മവഴിക്കോ പെണ്‍വഴിക്കോ മാത്രമുള്ള അനന്തരാവകാശ ക്രമമനുസരിച്ചു ഗണിക്കപ്പെടുന്ന വ്യവസ്ഥ. രാജാവ് എല്ലായ്പ്പോഴും സഹോദരിയുടെ മകനായിരുന്നു, വംശപരമ്പര റാണിയിലൂടെയോ കുടുംബത്തിലെ പെണ്ണിലൂടെയോ മാത്രമേ തുടരാനാകൂ എന്ന ഈ വ്യവസ്ഥയിൽ സ്ത്രീകളുടെ പങ്കാളിത്തം നിർണായകമായിരുന്നു. 1893 ൽ ജൂനിയർ മഹാറാണി പാർവതി ബായിയുടെ മരണവും, തുടർന്ന് 1895 ൽ റാണിയുടെ മൂന്ന് ആൺമക്കളിൽ മൂത്തയാളുടെ മരണവും നടന്ന ശേഷം, തിരുവിതാംകൂർ രാജകുടുംബത്തിൽ ശ്രീമൂലം തിരുനാൾ രാമവർമ്മ മഹാരാജാവ്, സീനിയർ റാണി ലക്ഷ്മി ബായി, രണ്ട് മരുമക്കൾ എന്നിവർ മാത്രം ശേഷിച്ചു. 1900-ൽ മഹാറാണി ലക്ഷ്മി ബായി തന്റെ പേരക്കുട്ടികളെ (മരുമക്കളായ മഹാപ്രഭയുടെയും കൊച്ചുകുഞ്ഞിയുടെയും പെൺമക്കളെ) ദത്തെടുക്കാൻ ഔദ്യോഗികമായി അപേക്ഷിച്ചു. രണ്ട് രാജകുമാരിമാരെ ദത്തെടുക്കുന്നതിന്റെ പിന്നിലെ ഉദ്ദേശ്യം, അവരിൽ ഒരാളെങ്കിലും രാജാവാകാൻ കഴിയുന്ന ഒരു മകനെ നൽകുമെന്ന് ഉറപ്പാക്കാൻ ആയിരുന്നു.
അങ്ങനെ ശ്രീമൂലം തിരുനാളിന്റെ ഭരണാധികാരം നിലനിർത്താനായി ഉത്സവമഠം കൊട്ടാരത്തിൽ നിന്നും തമ്പുരാട്ടിമാരെ ദത്തെടുത്തു. ഇളം പ്രായക്കാരും സഹോദരീ പുത്രികളുമായ സേതു ലക്ഷ്‌മീ ഭായി, സേതു പാർവതീ ഭായി എന്നിവരെ 1900 ഓഗസ്റ്റിൽ, 21 ആചാരവെടി സല്യൂട്ട് മുഴക്കി, ശ്രീ പത്മനാഭസ്വാമിയുടെ സാന്നിധ്യത്തിൽ, തിരുവിതാംകൂർ രാജകുടുംബത്തിലേക്ക് ദത്തെടുത്തു. പിന്നീട് അവർ സീനിയർ മഹാറാണി, ജൂനിയർ മഹാറാണി എന്ന് അറിയപ്പെട്ടു തുടങ്ങി.
പത്ത് വയസ്സ് തികഞ്ഞതിന് ശേഷം സേതു ലക്ഷ്മി ഭായി വിവാഹിതയായി. ഇഷ്ടാനുസരണം തിരഞ്ഞെടുക്കാവുന്ന ചുരുക്കം ഉന്നത കുടുംബങ്ങളിൽ നിന്ന് രാമവർമ്മയെയാണ് സേതു ലക്ഷ്‌മീ ഭായി ഭർത്താവായി തിരഞ്ഞെടുത്തത്. തുടർച്ചയായി രണ്ടു തവണ ഗർഭം അലസിയതോടെ അമ്മയാകുമെന്ന പ്രതീക്ഷ അവർക്ക് നഷ്ടപ്പെട്ടു. എന്നാൽ പിന്നീട് അത്ഭുതപ്പെടുത്തികൊണ്ട് സീനിയർ മഹാറാണിക്ക് 2 പെൺമക്കളുണ്ടായി – ഇന്ദിരയും ലളിതാംബയും.

ഭരണകാലഘട്ടം

ശ്രീമൂലം തിരുനാൾ നാട് നീങ്ങിയപ്പോൾ അടുത്ത അവകാശിയായ ശ്രീചിത്തിര തിരുനാൾ ബാലരാമവർമ്മയ്ക്ക് പന്ത്രണ്ട് വയസ്സേ പ്രായമുണ്ടായിരുന്നുള്ളൂ. അതിനാൽ രാജ്യഭരണം നടത്തുന്ന ഉത്തരവാദിത്വവും കർത്തവ്യവും സേതു ലക്ഷ്‌മീ ഭായി ഏറ്റെടുത്തു. രാജപ്രതിനിധി എന്ന നിലയിൽ #റീജന്റ്_മഹാറാണി ഏഴ് വർഷം രാജ്യം ഭരിച്ചു.
തയ്യാറാക്കിയത്: ചരിത്രപ്പെരുമ
എല്ലാവരേയും ആശ്ചര്യപ്പെടുത്തുന്ന ഒരു തീരുമാനം ആയിരുന്നു ദിവാന്റെ തിരഞ്ഞെടുപ്പ്. ദീർഘകാല അദ്ധ്യാപികയും സുഹൃത്തുമായ ശ്രീമതി വാട്ട്സിന്റെ സഹോദരനായ, ആംഗ്ലോ-ഇന്ത്യൻ M.E. വാട്ട്സ് എന്നയാളെ സേതു ലക്ഷ്‌മീ ഭായി തിരുവിതാംകൂർ രാജ്യത്തിന്റെ ദിവാൻ ആകാൻ തിരഞ്ഞെടുത്തു. സാമുദായിക പക്ഷപാതിത്വത്തിൽ നിന്ന് ഭരണത്തെ മോചിപ്പിക്കാൻ അവർ ആഗ്രഹിച്ചു. ഒരു ആംഗ്ലോ-ഇന്ത്യൻ ക്രിസ്ത്യാനിയെ ദിവാനായി നിയമിച്ചതിൽ ഉണ്ടായ കോലാഹലം റാണി വളരെ ശാന്തമായി നേരിട്ടു, “ഈ പദവി വഹിക്കുന്നയാൾ അതിന് അനുയോജ്യരായിരിക്കണം എന്നത് മാത്രമാണ് പരിഗണിക്കേണ്ട ഒരേയൊരു കാര്യം” എന്നായിരുന്നു റാണിയുടെ അഭിപ്രായം. വാട്ട്സ് വളരെ കാര്യക്ഷമമായ കാര്യനിര്‍വാഹകനായിരുന്നു. സംസ്ഥാനത്തിനായി ഭരണസംബന്ധമായ പ്രവര്‍ത്തനസംവിധാനങ്ങൾ സ്ഥാപിക്കുകയും മെച്ചപ്പെടുത്തുകയും ചെയ്തത് അദ്ദേഹമായിരുന്നു.
1929 ൽ സമർത്ഥമായ ഭരണം കാഴ്ച്ച വച്ച സേതു ലക്ഷ്മി ബായിയ്ക്ക് “ക്രൗൺ ഓർഡർ ഓഫ് ഇന്ത്യ” എന്ന പദവി നൽകപ്പെട്ടു. ഇംഗ്ലണ്ടിലെ രാജാവ് വളരെ മികച്ച നേട്ടങ്ങളുടെ കാര്യത്തിൽ മാത്രം നൽകുന്നതാണ് “ഓർഡർ ഓഫ് ദി ക്രൗൺ ” എന്ന ബഹുമതി.
#ഭരണപരിഷ്‌കാരങ്ങൾ
നല്ല വായനാശീലമുള്ള സേതു ലക്ഷ്മി ബായി, അവളുടെ ഭരണകാലത്ത് സംസ്ഥാനത്തെ നിരവധി വിജയങ്ങൾക്ക് അടിത്തറയിട്ടു. ഒരു ഇടക്കാല ഭരണാധികാരിയെന്ന ബോധമുള്ള ഒരു യാഥാസ്ഥിതിക ഭരണാധികാരിയായിരുന്നു അവർ, അതിനാൽ സമൂലമായ മാറ്റങ്ങൾക്കോ സംസ്ഥാനത്തെ സാമ്പത്തിക പ്രതിസന്ധിയിലാക്കുകയോ ചെയ്യുന്ന തീരുമാനങ്ങളൊന്നും എടുക്കാൻ ആഗ്രഹിച്ചില്ല.
അവളുടെ കാലത്ത് വരുമാനവും വ്യാപാരവും ഗണ്യമായി വർദ്ധിച്ചു. സമുദായവും മതവും നോക്കാതെ എല്ലാ സർക്കാർ ഒഴിവുകളും മെറിറ്റിൽ ജോലി നൽകാൻ അവർ അവസരമൊരുക്കി. (മുൻകാലങ്ങളിൽ ഉയർന്ന ജാതിക്കാരായ ഹിന്ദുക്കൾക്ക് മാത്രമേ ജോലി ലഭിക്കൂ. ) റോഡുകളും അടിസ്ഥാന സൗകര്യങ്ങളും നിർമിക്കുകയും സംസ്ഥാനത്തിന് വൈദ്യുതി ഏർപ്പെടുത്തുകയും ചെയ്തു. എല്ലാ ഇന്ത്യൻ സംസ്ഥാനങ്ങളിലും തിരുവിതാംകൂർ ഏറ്റവും കൂടുതൽ വിദ്യാഭ്യാസം ചെലവഴിച്ചതായി റസിഡന്റ് കുറിച്ചു. സീനിയർ തസ്തികകളിലേക്ക് വനിതാ ബിരുദധാരികളെ നിയമിക്കുകയും സ്ത്രീകൾക്ക് വിദ്യാഭ്യാസം, ജോലി എന്നിവ ലഭ്യമാക്കുകയും ചെയ്തു.
വൈക്കം സത്യാഗ്രഹം ഉൾപ്പെടെ നിരവധി സംഭവങ്ങൾ റീജൻസി സമയത്തായിരുന്നു അരങ്ങേറിയത്. 1925 ൽ മഹാത്മാഗാന്ധി സേതു ലക്ഷ്മി ബായിയെ സന്ദർശിച്ചു. അവരുടെ കൂടിക്കാഴ്ചയുടെ ഫലമായി പുറപ്പെടുവിച്ച രാജകീയ പ്രഖ്യാപനത്തിൽ വൈക്കം മഹാദേവ ക്ഷേത്രത്തിന്റെ കിഴക്കേ പാത ഒഴികെ എല്ലാ വഴികളും എല്ലാ ജാതിക്കാർക്കുമായി തുറന്നു. തന്റെ “യംഗ് ഇന്ത്യ” (26 മാർച്ച് 1925) എന്ന ജേണലിൽ മഹാത്മാഗാന്ധി ഈ സംഭവത്തെ “ജനാധിപത്യത്തിന്റെ അടിത്തറ” എന്നാണ് വിശേഷിപ്പിച്ചത്. ശ്രീപദ്‌മനാഭസ്വാമി ക്ഷേത്രത്തിന്റെയും രാജ്യത്തെ മറ്റ് ക്ഷേത്രങ്ങളുടെയും ചുറ്റുമുള്ള നിരത്തുകൾ താഴ്ന്ന ജാതിക്കാർക്ക് തുറന്നു കൊടുത്തത് റാണിയുടെ ഒരു സുപ്രധാന സാമൂഹിക പരിഷ്‌കാരം ആയിരുന്നു. അതിനു മുമ്പത്തെ കാലഘട്ടങ്ങളിൽ ഉത്സവസമയത്ത് ഈ ക്ഷേത്രത്തിന്റെ മുന്നിലുള്ള നിരത്തുകളിൽ അരങ്ങുകളായി തങ്ങളുടെ കലാപരവും കായിക അഭ്യാസപരവുമായ വിദഗ്ദ്ധ നൈപുണ്യം പ്രദർശിപ്പിക്കാൻ ആ സമുദായക്കാർക്ക് അനുവാദം ഉണ്ടായിരുന്നു.
ശ്രീപദ്‌മനാഭസ്വാമിക്ഷേത്രത്തിലെ ജോലിക്കാരായ സ്ത്രീകളുടെ വേഷത്തിൽ സാമൂഹികമായി പുരോഗമനാത്മകമായ ചില പരിവർത്തനങ്ങൾ വരുത്തി. തിരുവിതാംകൂറിൽ പല സാമൂഹിക പരിഷ്കാരങ്ങളും റീജൻസിയുടെ സവിശേഷതയായിരുന്നു. തികഞ്ഞ ഈശ്വര ഭക്തയായിരുന്ന റാണി തിരുവിതാംകൂറിലെ മൃഗബലി 1925-ൽ നിരോധിച്ചു. 1926-ൽ ദേവദാസി സമ്പ്രദായം എന്ന ആചാരം നിർത്തലാക്കുന്നതിന് നടപടികൾ കൈക്കൊണ്ടു. (പദ്‌മനാഭസ്വാമിക്ഷേത്രത്തിൽ ഇവ രണ്ടും ഉണ്ടായിരുന്നില്ല). അതേ വർഷം, തിരുവിതാംകൂറിൽ നായർ സമൂഹത്തിലെ മരുമക്കത്തായം സമ്പ്രദായത്തിന്റെ പൈതൃകത്തിലും കുടുംബഘടനയിലും മാറ്റങ്ങൾ വരുത്തുകയും ഒടുവിൽ 1928 ൽ ഈ സംവിധാനം പൂർണ്ണമായും നിർത്തലാക്കുകയും ചെയ്‌തു. തിരുവിതാംകൂറിൽ ആണ്‍വഴി മാത്രം കണക്കാക്കുന്ന അണുകുടുംബം സമ്പ്രദായം സൃഷ്ടിക്കുകയും ചെയ്തു.
സമൂഹത്തിലെ സ്ത്രീകൾക്കായി അവർ നിരവധി പരിഷ്‌കാരങ്ങൾ കൊണ്ടുവന്നു. കേരളത്തിലെ ആദ്യത്തെ താഴ്ന്ന ജാതി ചലച്ചിത്ര നടിയ്ക്ക് പോലീസ് സംരക്ഷണം നൽകൽ, ജാതിവ്യത്യാസം ഇല്ലാതെ സ്ത്രീകളെ ഒരു പ്രതിനിധി സമിതിയിലേക്ക് അയയ്ക്കുക എന്നത് ഇതിനു ഉദാഹരണമാണ്. പാരമ്പര്യത്തെയും ആധുനികതയെയും സന്തുലിതമായി കൊണ്ടുനടന്ന പാടവമാണ് സാധാരണ ജനങ്ങൾക്ക് അവരുടെ മഹാറാണിയെ പ്രിയങ്കരിയാക്കിയത്. 1925 ൽ ഗ്രാമീണ പ്രദേശങ്ങളിൽ പഞ്ചായത്തുകളുടെ രൂപത്തിൽ പ്രാദേശിക സ്വയംഭരണം പ്രോത്സാഹിപ്പിക്കുന്നതിനും സ്ഥാപിക്കുന്നതിനുമായി ഒരു നിയമം പാസാക്കി. റീജൻസിയിൽ തിരുവിതാംകൂറിന്റെ വരുമാനം 250,00,000 / – രൂപയായി ഉയർന്നിരുന്നു. സ്കൗട്ട്സ് ഗൈഡ്‌സ് പ്രസ്ഥാനത്തിന്റെ സ്ഥാപനം, നിരത്തുകളുടെ വൈദ്യുതീകരണം, നീണ്ടകര പാലത്തിന്റെ നിർമ്മാണം, ജലസേചന സംവിധാനം, ഭൂതല സഞ്ചാര സൗകര്യ വികസനം എന്നിവയെല്ലാം സേതു ലക്ഷ്‌മീ ഭായിയുടെ നേട്ടങ്ങളാണ്.
1926 ൽ അവർ ഒരു കുപ്രസിദ്ധമായ ന്യൂസ്‌പേപ്പർ റെഗുലേഷൻ ആക്റ്റ് പാസാക്കി. വിവിധ പത്ര അവകാശങ്ങൾ നിയന്ത്രിച്ചു. കൊച്ചി മറ്റൊരു സംസ്ഥാനത്തിന്റെ ഭാഗമായിരുന്നപ്പോൾ കൊച്ചി ഹാർബർ പണിയുന്നതിന് പിന്തുണയും ധനസഹായവും നൽകാനുള്ള അപകടകരമായ തീരുമാനം അവർ കൈക്കൊണ്ടു.
ഏഴു വർഷത്തെ ഭരണകാലഘട്ടത്തിൽ, ബ്രിട്ടീഷ് സാമ്രാജ്യത്തിലെ പ്രമുഖരിൽ നിന്ന് മാത്രമല്ല, സ്വരാജ്യസ്‌നേഹികളിൽ നിന്നും അവർ പ്രശംസ നേടിയിരുന്നു. ആ കാലയളവിൽ വരുമാനം ഉയർന്നു; പൊതുമരാമത്ത്, വിദ്യാഭ്യാസം, വൈദ്യുതി, ടെലിഫോൺ സേവനങ്ങൾ എന്നിവയ്ക്കായി വൻതോതിൽ ബജറ്റ് വിഹിതം നൽകി. ആധുനിക മെഡിക്കൽ സൗകര്യങ്ങൾ തിരുവിതാംകൂർ ജനതയുടെ മൂന്നിലൊന്ന് ആളുകൾക്ക് ലഭ്യമാക്കി. യാഥാസ്ഥിതിക സമ്മർദത്തെ നിരാകരിച്ച് ക്രിസ്ത്യാനികൾക്കും പാർശ്വവത്കരിക്കപ്പെട്ട വിഭാഗങ്ങൾക്കും മുതിർന്ന പദവികൾ (മുഖ്യമന്ത്രിത്വം ഉൾപ്പെടെ) വാഗ്ദാനം ചെയ്തതിനാൽ സേതു ലക്ഷ്മി ബായിയുടെ ഭരണത്തിൽ ന്യൂനപക്ഷങ്ങൾ അഭിവൃദ്ധിപ്പെട്ടു. അവരുടെ ഭരണത്തെ “മാതൃകാപരമായ അഭിവൃദ്ധിയുടെ കാലഘട്ടം” എന്ന് 1929-ൽ വൈസ്രോയി വിശേഷിപ്പിക്കുകയുണ്ടായി.
സേതു ലക്ഷ്മി ബായിയുടെ റീജൻസി 7 വർഷത്തിനുശേഷം 1931 നവംബറിൽ അവസാനിച്ചു. അഭിവൃദ്ധമായ ഒരു സംസ്ഥാനത്തിന്റെ ഭരണ സാരഥ്യം തന്റെ ഭാഗിനേയനായ ശ്രീ ചിത്തിരതിരുനാളിനെ ഏൽപ്പിച്ചിട്ട് റാണി സജീവമായ ഭരണത്തിൽ നിന്നും പിൻവാങ്ങി.

 സ്വകാര്യജീവിതം

തിരുവിതാംകൂറിലെ മഹാറാണിമാർക്കൊപ്പം ഭർത്താക്കന്മാർക്ക് ഇരിക്കാൻ കഴിയാത്ത സമ്പ്രദായമായിരുന്നു നിലവിലുണ്ടായിരുന്നത് – വിവാഹം കഴിച്ച ഭാര്യയുടെ “ശ്രേഷ്ഠത” യോട് തുല്യം നിൽക്കാനാവാത്ത പുരുഷന്മാർ. പിതാവാണെങ്കിലും രാജകുമാരന്മാർക്ക് വണങ്ങേണ്ടിവരുന്നവർ. എന്നാൽ സേതു ലക്ഷ്മി ബായി തന്റെ ഭർത്താവിനോട് അർപ്പണബോധമുള്ളയാളായിരുന്നു. തന്നോടൊപ്പം ഇരിക്കാനും വാഹനമോടിക്കാനും സർക്കാരിന്റെ കാര്യങ്ങളിൽ അഭിപ്രായം പറയാനും അവർ ഭർത്താവിനെ അനുവദിച്ചു. ഭർത്താവിനേക്കാൾ മുൻഗണന മന്ത്രിക്ക് ഉള്ളിടത്ത് ആ ഉത്തരവിനെ പൊളിച്ചെഴുതി ഭർത്താവിന് മാന്യമായ ഒരു സ്ഥലം നൽകുകയും ചെയ്തു.
പ്രഭാത ഭക്ഷണത്തിനും രാത്രി ഭക്ഷണത്തിനും പൊതുവെ ലഘുവായി ഇഡ്ഢലിയും പാലും വെള്ളവും കഴിച്ചിരുന്ന റാണിയ്ക്ക് പ്രത്യേകമായി തയ്യാറാക്കുന്ന പച്ച സാമ്പാർ വളരെ ഇഷ്ടമായിരുന്നുവത്രേ. മടപ്പള്ളിയിൽ തയ്യാറാക്കുന്ന ഭക്ഷണം എല്ലായ്പ്പോഴും സസ്യഭക്ഷണം ആയിരുന്നു. വാസ്‌തവത്തിൽ, ബ്രിട്ടീഷ് വൈസ്‌റോയ്‌ മാരും വിശിഷ്‌ടവ്യക്തികളും മറ്റും പങ്കെടുക്കുന്ന ഔദ്യോഗികവിരുന്നിൽ രാജകുടുംബാംഗങ്ങൾ ഭക്ഷണം ഒഴിവാക്കുമായിരുന്നു. പകരം, പാശ്ചാത്യ മാലിന്യത്തെ ആഗിരണം ചെയ്യുമെന്ന വിശ്വാസത്തിൽ ഒരു നാരങ്ങാ കയ്യിൽ പിടിച്ച് നിൽക്കുമായിരുന്നു.
കോവളം കടൽത്തീരത്ത് കരിങ്കല്ലിൽ ഒരു കൊട്ടാരം ഭർത്താവായ രാമവർമ്മ മുൻകൈയെടുത്ത് പണിതു. ടവറും വിശാലമായ റോസാപൂന്തോട്ടവും ഉണ്ടായിരുന്ന ആ കൊട്ടാരത്തിന് അവർ ഹാൽസിയോൺ കാസിൽ Halcyon Castle എന്നാണ് പേരിട്ടത്. രാജവാഴ്ച അവസാനിച്ചതോടെ ആ കൊട്ടാരം നഷ്‌ടമായി; സ്വകാര്യ വ്യക്തിയ്ക്ക് വിൽക്കപ്പെട്ടു.
സേതു ലക്ഷ്‌മീ ഭായിക്കും കുടുംബത്തിനും ഏറ്റവും ഇഷ്ടപ്പെട്ട വീട് വെള്ളായണി കായലിനു സമീപത്തുള്ള കൊട്ടാരമായിരുന്നു. രണ്ടു പെൺമക്കളുടെയും പേര് ചേർത്ത്, ലാലിൻഡ്‌ലോക്ക് കൊട്ടാരം LalindLoch Palace എന്ന് നാമകരണം ചെയ്യപ്പെട്ടു. (സ്കോട്ടിഷ് ഭാഷയിൽ Loch എന്നാൽ കായൽ/തടാകം എന്നർത്ഥം) ഗ്രാമങ്ങളാൽ മാത്രം ചുറ്റപ്പെട്ടതും തലസ്ഥാനത്ത് നിന്ന് ദൂരെ സ്ഥിതി ചെയ്യുന്നതുമായ ഈ കൊട്ടാരത്തിലാണ് അധികാരം ഉപേക്ഷിച്ച ശേഷം റാണി താമസിച്ചത്. കാർഷിക കോളേജിനായി പിന്നീട് ഈ സ്ഥലം വിട്ടുകൊടുക്കേണ്ടി വന്നു.
നഗരത്തിൽ സേതുലക്ഷ്‌മീ ഭായിയുടെ വസതി, മുടവൻമുഗളിലെ വിജയവിലാസം കൊട്ടാരമായിരുന്നു – സേതൽമൗണ്ട് പാലസ് എന്നാണ് ഇന്നെല്ലാവരും ഇതിനെ ഓർമ്മിക്കുന്നത്. 1976 ൽ, ഒരു മെഡിക്കൽ ഗവേഷണ സ്ഥാപനത്തിനു വേണ്ടി ഈ കൊട്ടാരവും വിട്ടുകൊടുക്കേണ്ടിവന്നു. ഒരിക്കൽ ദശലക്ഷക്കണക്കിന് ആളുകളെ ഭരിച്ച മഹാറാണി താമസിച്ചിരുന്ന, മഹാത്മാഗാന്ധിയും രവീന്ദ്രനാഥ ടാഗോറും ആതിഥേയം സ്വീകരിച്ച ആ കൊട്ടാരത്തിന് ഒരു പുതിയ ലക്ഷ്യം കൈവന്നു.

പുതിയൊരു_ജീവിതം

തിരുവിതാംകൂർ ഇന്ത്യൻ യൂണിയനിൽ ലയിച്ചതിനു ശേഷം പ്രതിവർഷം റാണിയുടെ സേവനങ്ങൾക്കായി 75,000 രൂപ പെൻഷൻ അനുവദിച്ചു. നാടിനുവേണ്ടി ചെയ്ത സംഭാവനകൾക്കായി 50000 സർക്കാർ അലവൻസും അനുവദിച്ചു. ഇത്രയും കുറഞ്ഞ തുക കാരണം കൊട്ടാരത്തിലെ പണിക്കരെ 300 ൽ നിന്ന് 50 ആയികുറച്ചു. ഇന്ത്യയുടെ പൊളിറ്റിക്കൽ മാപ്പിൽ നിന്ന് എത്രയോ വർഷങ്ങൾക്കു മുൻപേ തിരുവിതാംകൂർ അപ്രത്യക്ഷമായി. 1957 ൽ മഹാറാണി തന്നെ തിരുവനന്തപുരത്തെ രാജകീയ ചിട്ടവട്ടങ്ങളും അന്യവൽക്കരിക്കപ്പെട്ട അസ്തിത്വം മറ്റും ഉപേക്ഷിച്ച് മകളോടൊപ്പം ജീവിക്കാനായി ബാംഗ്ലൂർ നഗരത്തിലേക്ക് ചേക്കേറി. അവിടെ ആർക്കും അറിയപ്പെടാതെ ശാന്തമായ ജീവിതം നയിച്ചു. ഇന്ത്യയിൽ റോയൽറ്റി മുഴുവനായി നിർത്തലാക്കിയപ്പോഴേക്കും പെൻഷനുകൾ നിലച്ചു. സേതു ലക്ഷ്മി ബായിയുടെ പിൻഗാമികൾ ഓസ്‌ട്രേലിയ, അമേരിക്ക, യൂറോപ്പ് എന്നിവപോലുള്ള വിദൂര ദേശങ്ങളിൽ താമസിക്കുന്നു. പൂന്തോട്ടങ്ങൾ ഇഷ്ടപ്പെട്ട സേതു ലക്ഷ്‌മീ ഭായി എന്നും രാവിലെ ഒരു പിങ്ക് സിൽക്ക് കുടയുമായി നടന്ന് ഓരോ റോസാപ്പൂവും പരിശോധിച്ച്ച്ചിരുന്നതായി ചെറുമകൾ രുക്മിണി വർമ്മ ഓർക്കുന്നു.
മൂന്ന് പതിറ്റാണ്ടിനുശേഷം ബെംഗളൂരുവിൽ കിടപ്പിലായ സേതു ലക്ഷ്മി ബായി 1985 ൽ അന്തരിച്ചു. ബാംഗ്ലൂരിലെ വിൽ‌സൺ ഗാർഡൻ പൊതു ശ്മശാനത്തിൽ യാതൊരു വിധ ആർഭാടങ്ങളും ഇല്ലാതെ, പരാതികളും ഇല്ലാതെ തിരുവിതാംകൂറിന്റെ അവസാനത്തെ രാജ്ഞിയുടെ ഭൗതിക ശരീരം സംസ്‌കരിക്കപ്പെട്ടു…..